Ma’nosi va etimologiyasi

Kamzul — o‘zbek xalqining boy madaniy merosida alohida o‘rin egallagan, an’anaviy ustki kiyim bo‘lib, yengsiz yoki qisqa yengli, beldan pastga tushuvchi va turli bezaklarga ega kiyim shaklidir. Bu libos o‘zining shakli, bezaklari, matosi hamda kiyilish konteksti jihatidan o‘zbek milliy kiyimlarining eng yorqin namunalaridan biri hisoblanadi. Kamzul qadimdan o‘zbeklar hayotida tantanali holatlarda, jumladan to‘ylar, bayramlar, marosimlar, mehmondorchilik va boshqa rasmiy yoki diniy yig‘inlarda kiyiladigan muhim kiyim sifatida qaralgan.

Kamzul so‘zining kelib chiqishi borasida tilshunoslar muayyan xulosalarga kelgan. Bu atama o‘zbek tiliga g‘arbiy tillardan, aniqrog‘i fransuz tilidagi “camisole” so‘zidan o‘zlashgan. Fransuz tilida “camisole” yengil ustki kiyim, ko‘ylakcha ma’nolarini anglatadi. Bu esa ispancha “camisa” (ko‘ylak) so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, u esa o‘z navbatida lotincha “camisia” so‘zidan olingan. Tarixan bu so‘z Yevropa tillaridan turkiy tillarga, jumladan, o‘zbek tiliga madaniy, savdo va siyosiy aloqalar orqali kirib kelgan. Ammo bu atama mahalliylashib, o‘zbek madaniyatida o‘ziga xos tushuncha va shaklga ega bo‘lgan. Ya’ni, kamzul bu so‘zning o‘zbekcha talqini, o‘zbek xalqining didi, urfi va estetik qarashlariga moslashgan milliy kiyim shakliga aylangan.

Nimcha

Kamzullar turlicha matolardan tikiladi. Ayollar uchun mo‘ljallangan kamzullar ko‘pincha atlas, adras, zandona, baxmal kabi milliy matolardan tikilib, yorqin va serjilo ranglarga boy bo‘ladi. Bunday kamzullarni, odatda, nimcha deb ham atashadi.  Bu kamzullar odatda zardo‘zlik san’atida ishlangan — ya’ni oltin, kumush, ipak iplar bilan kashta tushurilgan bezaklarga ega. Ularning yoqa, oldi va etak qismi gul naqshlar, geometrik shakllar yoki islimiy naqshlar bilan bezatiladi. Ba’zilarining ustiga milliy toshlar — masalan la’l, firuza, lojuvard rangli tugmalar tikilgan bo‘lishi mumkin. Erkaklar kamzuli esa ko‘proq sipo, salobatli ko‘rinishda, kam bezakli, lekin sifatli matodan, odatda baxmal yoki  olachadan tayyorlanadi. Erkaklar uchun mo‘ljallangan kamzullar ham tantanali holatlar uchun zardo‘zi naqshlar bilan bezatilanadi, biroq ko‘pchilik hollarda ularning dizayni ayollar kamzuliga nisbatan soddaroq bo‘ladi.

Kamzulning tikilishi, bezaklanishi va ishlatilishi o‘zbek hududlariga qarab ham farq qiladi. Masalan, Buxoro maktabida zardo‘zlik an’anasi kuchli bo‘lib, bu hududda tayyorlangan kamzullar nihoyatda nozik ishlov va hashamatli naqshlari bilan ajralib turadi. Farg‘onada esa asosan atlas va adras matolardan foydalanilgan bo‘lib, kamzullar yengil, rang-barang, ko‘ngilga quvonch bag‘ishlovchi tarzda tikiladi. Xorazmda esa kamzullar kengroq qomatli, tikuv usuli va bezaklarida o‘ziga xoslik bo‘ladi. Samarqandda ko‘proq milliy naqshlar va islimiy bezaklar ishlatiladi. Qashqadaryo va Surxondaryo hududlarida esa erkaklar kamzuli ko‘proq jiddiy va salobatli ko‘rinishda bo‘ladi.

Kamzul nafaqat kiyim, balki ijtimoiy maqomni bildiruvchi, estetik didni namoyon qiluvchi libos sifatida ham e’tirof etilgan. Yaxshi matodan, nafis tikilgan va bezatilgan kamzul kishining ijtimoiy mavqeini, boyligini, madaniy saviyasini ko‘rsatgan. Ayniqsa, to‘y va tantanali marosimlarda ayollar uchun tikilgan zardo‘z kamzullar kuyov tarafidan kelin uchun sovg‘a sifatida tayyorlangan yoki kelinning sarpo to‘plamiga kiritilgan. Erkaklar esa juma namozlari, xatna to‘ylar, rasmiy uchrashuvlar kabi holatlarda kamzul kiyib borgan. Bu libos ko‘pincha do‘ppi va belbog‘ bilan birga to‘liq milliy ko‘rinishda taqdim etilgan.

Zamonaviy kamzullar

Bugungi kunda ham kamzul o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Aksincha, milliy qadriyatlarni targ‘ib qiluvchi vosita sifatida qadrlanmoqda. Milliy kiyim tikuvchilari va zamonaviy dizaynerlar kamzulni yangi modalar, zamonaviy fasonlar bilan uyg‘unlashtirib, turli ko‘rinishlarda tikmoqda. Ayniqsa, ayollar uchun mo‘ljallangan zamonaviy kamzullar turli moda haftaliklarida, davlat tadbirlarida va xalqaro sahnalarda namoyish etilmoqda. Shu bilan birga, milliy teatr va kinofilmlarda ham kamzul obraz yaratish, tarixiy muhitni aks ettirish vositasi sifatida qo‘llaniladi.

Manbalar: 

1. Sodiqova N. O‘zbeklarning milliy liboslari (XIX-XX asrlar). – Toshkent, 2003.

2. Jabbоrоva M.  Tikuvchilik texnоlоgiyasi. – Toshkent: O‘zbekistоn, 1994.