Bu turdagi marosim folklori janrlariga kinna, badik, afsunlar, olqishlar va qarg‘ishlar kiradi. Ular qadimiy e’tiqodiy asoslarga ega bo‘lib, xalq orasida keng ommalashgan. So‘z magiyasiga aloqador janrlar insonning ko‘rish, so‘zlash va xatti-harakatidan iborat faoliyati bilan bog‘liq. Chunki ibtidoiy inson shu uchlikda sehr-jodu qudratini ko‘ra olgan va o‘zining butun faoliyatida ularga munosabatda bo‘lishga intilgan. Qadimgi odamlar o‘zlarini turli-tuman kasalliklar, ziyon-zahmatlar, ofat-falokatlar, yomon, yovuz ruhlarning tazyiqidan xalos etish uchun maxsus marosimlar tashkil qilganlar va unda so‘z sehridan unumli foydalanganlar.
So‘z sehriga asoslangan janrlarning kelib chiqishiga qadimgi ajdodlarimizning tabiat kuchlari oldidagi ojizliklari, nochorliklari sabab bo‘lgan. Uzoq ajdodlarimiz nochor qolgan kezlarida ko‘pincha uni boshqa barcha maxluqotdan ajratib turuvchi so‘zlash iqtidoriga, aniqrog‘i, so‘zning sehrli kuchiga murojaat qilishgan, chunki inson o‘zidagi so‘zlash iqtidorini ilohiy qudrat deb bilgan.

Afsunlar
“Afsun” arabcha so‘z bo‘lib, sehr-jodu ma’nosini bildiradi. Folklorshunoslikda bu atama duo-aytimlariga nisbatan ham qo‘llaniladi. Afsunlar xalq hayotining ajralmas bir qismi sifatida juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Qadimda kishilar o‘zlarini turli ziyon-zahmatlardan, balo-qazodan, kasallik va falokatlardan, yirtqich jonzotlar hujumidan omon saqlash maqsadida afsunlardan keng foydalanganlar.
Xalq afsunlari hamisha buyruq ohangida ijro etiladi. Xalq afsunlarining qo‘llanish doirasi g‘oyat keng. Ularni shartli ravishda to‘rt guruhga ajratish mumkin:

1. Ruhiy xastalarga o‘qiladigan afsunlar. Bu xildagi xalq afsunlari unutilgan bo‘lib, bugungi kunda ko‘pincha mullalar tomonidan ruhiy bemorlarni islomga aloqador ilm-u amallar bilan davolash niyatida qiroat qilinadi.

2. Kishi badaniga turli-tuman toshmalar toshganda o‘qiladigan afsunlar.

3. Odamni turli gazandalar chaqqanda o‘sha gazandani avrab, zahrining kuchini sindirish, harakatdan to‘xtatish maqsadida aytiladigan afsunlar. Bu xil afsunlar maxsus avrash marosimining verbal qismini tashkil etadi.

Badiklar
Kishi badaniga turli-tuman toshmalar toshganda o‘qiladigan afsunlar xalq o‘rtasida badik deb yuritiladi. Badik kishi badaniga gul, gulafshon, suvchechak, qizilcha, eshakemi kabi toshmalar toshganda, ularni daf etish uchun ijro etiladi. Badik janrining vujudga kelishi qadimgi ajdodlarimizning ruhlar olami, animistik tasavvur-tushunchalari haqidagi qarashlari bilan bog‘liqdir.
Badikni professional shaxslar-badikxonlar ijro etadi. Uni to‘g‘ri kelgan kishi ijro etib ketavermaydi. Xalq badikni kishi badaniga oziq-ovqat, kiyim-kechak yoki nafas olish yo‘li orqali kirib qolgan yomon ruh sifatida talqin etadi. Shu sababli unga qarshi homiy ruhlar tomonidan tanlangan badikxon keskin chora ko‘ra oladi. Bundan ko‘rinadiki, badikxonlikning kelib chiqishi shomonizm bilan aloqador.
Ma’lumki, islomiy aqidalarga ko‘ra, chorshanba kuni Xudoning irodasi bilan o‘simlik va suvlarga jon ato qilingan, jumada yulduzlar yaratilgan va shu kuni payg‘ambar tug‘ilgan. Shu boisdan xalq bu kunlarni xosiyatli hisoblab, qilingan ishlar ijobat topadi deb qaraydi. Yomon ruhlar kechasi faollashadi degan tasavvur-tushunchalar tufayli badik marosimi odatda kunduzi o‘tkaziladi.
Badik matnlari, asosan, she’riy shaklda tarqalgan. Ular izchil she’riy shaklda, turli hajmda uchraydi. Badiklarning asosiy mazmuni bemor badanidan kasallikni quvishga qaratilgan. Shu sababli ularda ko‘pincha do‘q-po‘pisa, murojaat ohangi yetakchilik qiladi.

Kinna
Kinna solish so‘z magiyasiga asoslangan o‘zbek marosim folklorining mustaqil, qadimiy, an’anaviy janrlaridan biridir. Kinna atamasi fors-tojikcha suq, hasad, kek, o‘ch, xusumat degan ma’nolarni anglatadi. Xalqimiz o‘rtasida kinna – suq, ko‘zikmoq, kinna kirmoq, kinnalamoq, suqlanmoq, ko‘z tegmoq kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Qadimgi ajdodlar kinna baxil, ichi qora, kek saqlovchi, o‘zgalarning muvaffaqiyatini ko‘ra olmaydigan shaxslarning ko‘zidan kiradi, deb tasavvur qilingan. Kinna odamning husn-chiroyiga, kiyim-boshiga, qaddi-qomatiga, yeydigan ovqatiga, aql-zakovatiga, uy-joyiga kirishi mumkin. Shu sababli odamlar har bir qadamda kinna kirishidan ehtiyot bo‘lib yurishadi. Kinnadan saqlovchi turli irim-sirimlarni bajarishadi.
Kinna matni kinnachining yomon yoki yovuz ruhlarni quvishga karatilgan buyruq ohangidagi monologik murojaatidan iborat. Chunonchi:
Momo kirna bo‘lsang, chiq,
Arvoh kirna bo‘lsang, chiq.
Jin kirna bo‘lsang, chiq,
Kul kirna bo‘lsang, chiq.
Dev kirna bo‘lsang, chiq.
Hasad kirna bo‘lsang, chiq.
Ko‘z kirna bo‘lsang, chiq,
Suq kirna bo‘lsang, chiq!
Betlaganning betiga bor,
Ko‘zlaganning ko‘ziga bor,
Har kimning o‘ziga bor!
Suv kirna bo‘lsang, chiq,
Pari kirna bo‘lsang, chiq,
Qoning ichmay – to‘ymayman,
Chiqarmasam – qo‘ymayman,
Chiq, badbaxt, chiq!
Kinnachilarning tasavvuricha, kinna ko‘pincha inson qorniga kirib joylashib olarmish, shu sababli qorinning, kindik atrofining burilib og‘riq berishi kinna kirganligidan dalolat berarmish. Bunday kezlarda bemorning kindigi chuqurchasida bosh barmoq soat millari harakati yo‘nalishida aylantirilib, kinna matni aytiladi. Bu harakat, odatda, uch marta takrorlanadi. Qorindagi kinna haydalmasa, demak, u bosh tomonga o‘tib olgan, deb qaraladi.
Kinna aytimlarining kirish qismida pirlardan madad tilanadi. Kinna aytimlari avloddan-avlodga kinnachilar faoliyati orqali o‘tib, o‘z an’anaviyligini saqlab kelmoqda. Ular jonli ijro jarayonida xilma-xil variantlarda yashaydi.
Kinnachilik kasbi bilan, asosan, ayollar shug‘ullanadi. Islomiy rivoyatlarga ko‘ra, payg‘ambarimiz Oysha onamizga kinnachilik kasbini buyurgan ekanlar.
Insonga ko‘z tegmog‘i haqiqat ekanligi haqida alohida hadis ham bor. Hadislarda Qur’on oyatlaridan o‘qib, dam solib kinnani davolash tug‘risida ko‘rsatmalar uchraydi. Shu sababli xalq o‘rtasida kinnani “dam solib” davolash usuli keng tarqalgan.

Manbalar

1. Jo‘rayev M. O‘zbek mavsumiy marosim folklori. – Toshkent: Fan, 2008. – 294 bet.

2. Imomov K. O‘zbek xalq og‘zaki prozasi. – Toshkent: Fan, 1981.

3. Safarov O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. – Toshkent: Musiqa, 2010.