XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Turkiston Rossiya imperiyasi mustamlakasi tarkibida yashar edi. Chor hukumati mahalliy aholini siyosiy huquqlardan mahrum etib, iqtisodiy jihatdan ezdi, diniy va milliy qadriyatlarni kamsitdi. Ilm-fan va texnika taraqqiyotidan uzoq qolgan o‘lka tobora qoloqlashib bordi. Ana shunday og‘ir bir davrda xalqning ilg‘or ziyolilari milliy uyg‘onish g‘oyasi bilan maydonga chiqib, jadidchilik harakatiga asos soldilar.

Turkistonning XIX asr oxiridagi ijtimoiy ahvoli jadidchilik uchun muhim zamin bo‘ldi. Aholining katta qismi savodsiz edi, eski maktablarda faqat Qur’on tilovati va diniy ilmlarga urg‘u berilar, dunyoviy fanlar o‘qitilmasdi. Sanoat deyarli yo‘q, qishloq xo‘jaligi primitiv usullarda olib borilar edi. Chor hukumati tomonidan yer-suvlarning katta qismi rus muhojirlariga berilishi mahalliy aholini iqtisodiy jihatdan og‘irlashtirdi. Shu sababli millatning ziyolilari yangi yo‘l — ma’rifat va taraqqiyot sari intilish zarurligini angladilar. Jadidchilik harakatining shakllanishida qrimlik ma’rifatparvar Ismoilbek Gaspiralining xizmatlari alohida o‘rin tutadi. U musulmon xalqlarini taraqqiyot sari chorlab, “usuli savtiya” yoki “usuli jadid” maktablarini yo‘lga qo‘ydi. Uning “Tarjimon” gazetasi butun turkiy dunyo ziyolilariga g‘oyaviy minbar bo‘ldi. G‘aspiralining “Til, fikr va ishda birlik” shiori Turkiston ziyolilari uchun ham ilhom manbayi bo‘ldi.

Jadid maktablari va ta’lim metodlari

Turkistonda birinchi jadid maktabi 1898-yilda Qo‘qonda ochildi. Keyinchalik Toshkent, Samarqand, Andijon, Buxoro kabi shaharlarda ham o‘nlab yangi maktablar tashkil qilindi. Bu maktablarda o‘qitish jarayoni sinf tizimiga asoslanib, darslar jadvallarga ko‘ra olib borilar edi. Arab alifbosidan foydalanilgan bo‘lsa-da, yozuv va o‘qish usuli yangicha edi. Bolalar arifmetika, geografiya, tarix, tabiiyotshunoslik, adabiyot kabi dunyoviy fanlarni ham o‘qiy boshladilar. adid maktablarida kitob va darsliklarga alohida e’tibor qaratildi. Abdulla Avloniy “Birinchi muallim” va “Ikkinchi muallim” nomli darsliklari orqali boshlang‘ich ta’limni yengillashtirdi. Mahmudxo‘ja Behbudiy “Muntaxabi jug‘rofiyai umroniy” kabi darsliklar yozdi. Bu o‘quv adabiyotlari yangi avlodni zamonaviy bilimlar bilan qurollantirishda muhim rol o‘ynadi.

Ayollar ta’limiga munosabat

Jadidlarning eng muhim tashabbuslaridan biri qizlar ta’limiga bo‘lgan e’tibor edi. Ular ayollarni savodli qilish, jamiyat hayotida faol bo‘lishini ta’minlash tarafdori bo‘ldilar. Bu g‘oya o‘sha davrda katta jasorat talab qilardi. Fitrat, Avloniy va Behbudiy o‘z asarlarida ayolning o‘rnini yuksaltirish zarurligini ta’kidladilar. Natijada ayrim joylarda qizlar uchun ham yangi usul maktablari ochildi.

Matbuot va teatr

Jadidlar xalqni uyg‘otishda matbuotni qudratli qurol sifatida ishlatdilar. “Taraqqiy”, “Shuhrat”, “Sadoi Turkiston”, “Oyna”, “Najot”, “Hurriyat” kabi gazeta va jurnallar jadidlarning g‘oyaviy maydoniga aylandi. Bu nashrlarda milliy uyg‘onish, ilm-ma’rifat, mustaqillik va ozodlik g‘oyalari keng targ‘ib qilindi.

Shuningdek, jadidlar teatr san’atini rivojlantirdilar. 1913-yilda tashkil etilgan “Turon” teatr truppasi milliy sahna san’atining boshlanishiga asos soldi. Behbudiy, Hamza va Avloniy asarlarida xalqning dardlari, adolatsizlik va qoloqlik keskin tanqid qilindi. Teatr orqali milliy ong uyg‘otildi, xalq o‘ylash va harakat qilishga chorlandi.

Siyosiy faoliyat va Turkiston muxtoriyati

1917-yilgi Fevral inqilobidan so‘ng Rossiya imperiyasi inqirozga yuz tutdi. Bu davr jadidlar uchun siyosiy imkoniyatlar eshigini ochdi. Ular xalqning manfaatlarini himoya qilish uchun siyosiy uyushmalarga birlashdilar.

1917-yil noyabrida Qo‘qonda “Turkiston Muxtoriyati” e’lon qilindi. Mustafo Cho‘qay, Fayzulla Xo‘jayev va boshqa jadid rahbarlari boshchiligida tuzilgan bu hukumat qisqa vaqt ichida xalqning umidiga aylandi. Muxtoriyat o‘z parlamenti, hukumat apparati va qo‘shiniga ega bo‘ldi. Bu O‘rta Osiyo xalqlari tarixidagi ilk demokratik tajriba edi. Afsuski, 1918-yil fevralida sovet qo‘shinlari Qo‘qon muxtoriyatini qonga botirib tugatdi.

Jadid ziyolilari faqat Turkiston doirasida emas, balki butun musulmon sharqi bilan aloqada bo‘ldilar. Istanbul, Qozon, Boku, Qrimdagi ma’rifatparvarlar bilan hamkorlik qildilar, ularning nashrlarini kuzatib bordilar. Bu xalqaro aloqalar jadidlarning dunyoqarashini kengaytirib, milliy uyg‘onish harakatini umumturkiy harakat darajasiga olib chiqdi.

Qatag‘on davri va oqibatlari

Sovet hokimiyati dastlab jadidlarning ayrim tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlagandek bo‘ldi. Ammo tez orada ular “xalq dushmani” sifatida ta’qib qilina boshladi. 1920-1930-yillarda Fitrat, Cho‘lpon, Avloniy, Munavvarqori, Hamza, Qodiriy kabi yuzlab ziyolilar qamoqqa olinib, surgun qilindi yoki otib tashlandi.

Bu jarayon Turkiston xalqining eng ilg‘or ziyolilarini yo‘qotishiga sabab bo‘ldi. Milliy ong pasaydi, qo‘rquv muhitida jamiyat ma’naviy jihatdan tormozlandi. Bu qatag‘on oqibatlari uzoq yillar davomida xalq hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.

Jadidlar merosi va bugungi ahamiyati

Shunga qaramay, jadidlarning g‘oyalari xalq qalbidan o‘chmadi. Mustaqillikka erishilgach, jadidlarning nomlari tiklandi, asarlari qayta nashr etildi. Bugungi O‘zbekiston jadidlar orzularining amalga oshganini ifodalaydi: ozod va mustaqil davlat, erkin fikrlovchi millat, rivojlangan ta’lim tizimi, milliy teatr va matbuot. Ularning ma’rifatparvarlik faoliyati, ilmiy va siyosiy qarashlari bugungi kunda ham yosh avlodni tarbiyalashda muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda.

Turkistonda jadidchilik harakati qisqa muddatli bo‘lsa-da, mazmunan boy tarixiy davrni qamrab oladi. Bu harakat xalqni jaholatdan qutqarib, ilm-ma’rifat sari yo‘naltirdi, milliy uyg‘onish va istiqlol g‘oyalarini shakllantirdi. Bugungi kunda jadidlar merosi nafaqat tarixiy saboq, balki kelajak avlod uchun ma’naviy yo‘l-yo‘riqdir. Ularning orzusi — ozod, ma’rifatli, erkin fikrlovchi millat qurish — mustaqil O‘zbekiston hayotida o‘z aksini topmoqda.

Manbalar:

• Qosimov B. Milliy uyg‘onish – jasorat, marifat, fidoiylik. – Toshkent: Ma’naviyat, 2002.

• Xasanov B., Karimov N. Jadid ma’rifatparvarlik xarakatining g‘oyaviy asoslari. – Toshkent: Ziyo, 2016.

• Alimov M. Jadidlar va ularning milliy uyg‘onish harakatidagi o‘rni. – Toshkent: Ma’naviyat, 2013.

• Ziyoev X. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronlikka qarshi kurash. –Toshkent: Sharq, 1998.