O‘zbek etnografiyasi

Etnografiya insoniyat tarixidagi xalqlar va elatlarning kelib chiqishi, etnik taraqqiyoti, turmush tarzi, moddiy va ma’naviy madaniyatini tadqiq etuvchi fan sifatida alohida ahamiyatga ega. O‘zbek etnografiyasi esa xalqimizning tarixiy ildizlarini, o‘ziga xos urf-odat va marosimlarini, an’anaviy xo‘jalik faoliyatini, moddiy va ma’naviy madaniyatini ilmiy o‘rganadi. O‘zbek xalqi Markaziy Osiyodagi eng qadimiy etnoslardan biri bo‘lib, uning etnografiyasi xalqning tarixiy xotirasini tiklash va milliy o‘zlikni mustahkamlashda katta o‘rin tutadi.

O‘zbek xalqining etnik kelib chiqishi va shakllanishi

O‘zbek xalqi ko‘p asrlik tarixiy-etnik jarayonlar mahsuli hisoblanadi. Miloddan avvalgi ming yilliklarda Markaziy Osiyo hududida saklar, massagetlar, so‘g‘diylar, xorazmiylar, baqtriyaliklar, parfiya va marg‘iyonaliklar kabi qadimiy qavmlar yashagan. Ularning moddiy va ma’naviy merosi hozirgi o‘zbek xalqining ildizini tashkil etadi. Milodiy birinchi ming yillik o‘rtalaridan boshlab turkiy qabilalar keng ko‘lamda Markaziy Osiyoga kirib kela boshladilar. Ularning ko‘pchiligi dehqonchilik vohalariga joylashib, asta-sekin mahalliy aholiga qo‘shilib ketdi. Bu jarayonda turkiy til asosiy aloqa vositasiga aylandi. Shu bilan birga arablar bosqini natijasida VII–VIII asrlarda islom dini butun mintaqada hukmron bo‘lib, o‘zbek xalqining diniy va ma’naviy hayotiga chuqur kirib bordi.

XIII asrda mo‘g‘ullar istilosi o‘zbek etnografiyasiga ta’sir ko‘rsatdi. Mo‘g‘ul qabilalarining bir qismi mahalliy aholi bilan aralashib, irqi va madaniyatiga ma’lum darajada ta’sir o‘tkazdi. XIV–XVI asrlarda esa Shayboniylar davrida o‘zbek nomi keng qo‘llanila boshladi. Shu tariqa, turkiy ildizlar asosida shakllangan, eroniy va boshqa elatlar bilan aralashib ketgan xalqimizning hozirgi etnik qiyofasi vujudga keldi.

An’anaviy xo‘jalik va mashg‘ulotlar

O‘zbeklarning xo‘jalik faoliyati tabiiy-geografik sharoit bilan chambarchas bog‘liq holda shakllandi. Vohalarda sug‘orma dehqonchilik asosiy mashg‘ulot bo‘lib, bug‘doy, arpa, sholi, paxta, sabzavot va meva yetishtirish keng rivojlandi. Bog‘dorchilik va uzumchilik ham xalq xo‘jaligining ajralmas qismi bo‘ldi. Chorvachilikda qo‘ychilik, yilqichilik, tuyachilik muhim o‘rin tutgan. O‘zbeklar ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi turmush tarzini bosqichma-bosqich o‘troqlikka almashtirgan bo‘lsa-da, chorvachilik xalq xo‘jaligining muhim bo‘g‘ini sifatida saqlanib qoldi.

Hunarmandchilik tarmoqlari o‘zbek etnografiyasida alohida o‘rin egallaydi. Kulolchilik, temirchilik, zargarlik, to‘qimachilik, gilamdo‘zlik, kashtachilik kabi sohalar nafaqat maishiy hayot uchun zarur buyumlar tayyorlagan, balki xalqning estetik qarashlarini ham ifodalagan.

Urf-odat va marosimlar

O‘zbek xalqining etnografiyasida urf-odat va marosimlar xalq ma’naviy merosining eng qadimiy qatlamini tashkil etadi. Nikoh va to‘y marosimlari, sunnat to‘ylari, Navro‘z bayrami, hosil yig‘im-terimi bilan bog‘liq odatlar, hatto bolalar tarbiyasiga oid udumlar xalq hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib kelgan. Masalan, to‘y marosimlari bir necha bosqichdan iborat bo‘lgan: fotiha to‘yi, kelin salom, kelin ko‘rdi, kelinni uyga kiritish kabi odatlar asrlar davomida davom etib kelmoqda. Navro‘z esa bahorning kelishi, tabiat uyg‘onishini nishonlash marosimi sifatida qadimdan xalq hayotida muhim o‘rin tutadi.

Moddiy meros

O‘zbeklarning moddiy madaniyati uy-joy qurilishi, kiyim-kechaklari, taomlari va hunarmandchilik buyumlarida o‘z ifodasini topgan. O‘zbek uylarining ko‘pchiligi hovli shaklida qurilgan bo‘lib, guvala, paxsa yoki g‘ishtdan ishlangan. Uylarning ichki qismi milliy bezak elementlari, gilamlar, sandiqlar, kashtali ko‘rpachalar bilan jihozlangan.

Milliy kiyimlarda atlas va adras matolari, zardo‘zlik va kashtachilik san’ati keng qo‘llangan. Erkaklar do‘ppi va chopon, ayollar esa atlas ko‘ylak va qimmatbaho bezaklar taqib yurishgan. Taomlar ichida palov, somsa, manti, chuchvara, non turli xillari milliy an’analarning ajralmas qismi hisoblanadi.

Ma’naviy meros

O‘zbek xalqining ma’naviy madaniyati asrlar davomida shakllangan boy merosga ega. Xalq og‘zaki ijodida ertaklar, dostonlar, maqol va matallar, qo‘shiqlar, topishmoqlar keng tarqalgan. "Alpomish" dostoni xalqimizning tarixiy xotirasi, jasorat va erksevarlik g‘oyalarini mujassamlashtirgan nodir asarlardan biridir.

Xalq qo‘shiqlari va raqslari marosim va bayramlarning ajralmas qismi bo‘lib, xalqning ruhiy dunyosi, his-tuyg‘ularini aks ettiradi. Islom dini va tasavvuf ta’limoti esa o‘zbeklarning ma’naviy hayotiga chuqur kirib, axloqiy qadriyatlar va odob-axloq normalarini shakllantirdi.

Oila va mahalla institutlari

O‘zbek etnografiyasida oila va mahalla institutlari alohida o‘rin tutadi. Oila qadimdan ijtimoiy hayotning markazi bo‘lib, unda bolalarni hurmat, mehnatsevarlik, mehr-oqibat ruhida tarbiyalash asosiy vazifa hisoblangan. Mahalla esa xalqni birlashtiruvchi, ijtimoiy nazoratni ta’minlovchi, an’analarni davom ettiruvchi muhim institut sifatida faoliyat ko‘rsatgan.

Hashar, qo‘shnichilik, mehmondo‘stlik kabi qadriyatlar mahalla hayotining asosini tashkil etgan. Bu odatlar jamiyat barqarorligini ta’minlashda, odamlarni bir-biriga yaqinlashtirishda muhim rol o‘ynagan.

 Zamonaviy etnik jarayonlar

Bugungi kunda o‘zbek etnografiyasi xalqimizning tarixiy merosini asrab qolish va uni yangi sharoitlarda rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Globallashuv davrida milliy urf-odat va qadriyatlarni asrab qolish masalasi dolzarbdir. Milliy kiyim, milliy taomlar, to‘y va marosimlar, xalq og‘zaki ijodi elementlari hozirgi davrda ham xalq hayotida keng qo‘llanilmoqda. Shu bilan birga, zamonaviy texnologiyalar, urbanizatsiya va ijtimoiy jarayonlar o‘zbek etnografiyasida ma’lum o‘zgarishlarga olib kelmoqda. Shu bois, o‘zbek etnografiyasini ilmiy tadqiq etish, uni yosh avlodga yetkazish milliy o‘zlikni anglash va milliy g‘ururni tarbiyalashda muhim omil bo‘lib qolmoqda.

O‘zbek etnografiyasi xalqimizning uzoq tarixiy jarayonlarda shakllangan hayot tarzi, moddiy va ma’naviy boyligini, urf-odat va qadriyatlarini o‘rganadigan fan sifatida nafaqat tarixiy xotirani asraydi, balki kelajak avlodni milliy qadriyatlarga sodiq ruhda tarbiyalaydi. O‘zbek xalqining etnografiyasi – milliy o‘zligimizni anglash, tarixiy ildizlarimizni mustahkamlash va umuminsoniy qadriyatlarni rivojlantirishda bebaho manbadir.

Manbalar:

1. Jabborov I. O‘zbek xalqi etnografiyasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1994.

2. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent: Fan, 2001.

3. Xo‘jayev T. Q. Markaziy Osiyo xalqlari etnografiyasi. Toshkent: Universitet, 1998.

4. Niyozov A. O‘zbek xalqining urf-odatlari va an’analari. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2010.

5. Snesarev G. P. Relikty domusul’manskikh verovanii i obryadov u uzbekov Khorezma. Moskva: Nauka, 1969.